Ma’lûm ecnebî komite tarafından sû-i isti’mâl edilen ve te’vîlât-ı fâside ile te’vîl edilip yanlış ma’nâ verilen mes’elelerden birisi de şudur:

Üstâd Bedîüzzamân Hazretleri “Uhuvvet Risâlesi” isimli eserinde Müslümanlar arasındaki uhuvveti te’sîs sadedinde şöyle demiştir:
“Sen mesleğini ve efkârını hak bildiğin vakit, ‘Mesleğim haktır veyâ daha güzeldir’ demeye hakkın var. Fakat ‘Yalnız hak benim mesleğimdir’ demeye hakkın yoktur.”

Hem yine Yirminci Lem’a olan İhlâs Risâlesi’nde de aynı ma’nâda olarak şöyle buyurmuştur:
“Haklı her meslek sâhibinin, başkasının mesleğine ilişmemek cihetinde hakkı ise, ‘Mesleğim haktır,’ yâhut ‘daha güzeldir’ diyebilir. Yoksa, başkasının mesleğinin haksızlığını veyâ çirkinliğini îmâ eden ‘Hak yalnız benim mesleğimdir’ veyâhut ‘Güzel benim meşrebimdir’ diyemez olan insâf düstûrunu rehber etmek”

İşte Risâle-i Nûr’da birkaç yerde daha zikredilen şu düstûr, ehl-i sünnet içindeki hak meslek ve mezheb sâhibleri hakkında cârî olan ve Müslümanların uhuvvet ve ittifâklarını te’mîn eden ve hak ve hakìkatin ve ihlâsın iktizâ’ ettiği bir insâf düstûru iken, ma’lûm ecnebî komite tarafından sû-i isti’mâl edilmiş ve bu düstûrdaki kayıdlar nazar-ı i’tibâra alınmadan ve edille-i şer’ıyye mihenk yapılmadan yanlış ma’nâ verilerek, şu anda Âlem-i İslâm içindeki cemâatlerin farklı farklı mesleklerine teşmîl edilmiştir.

Maalesef şu zamânda Âlem-i İslâm içinde birbirinden farklı cemâatler, ayrı ayrı meslekler türemiş, herkes kendi görüşüne ve hevâsına göre bir usûl, bir meslek tutmuş, kimi particiliği kendine meslek edinmiş, partiyle ve demokrasi ile dîne hizmet edeceğim demekte; kimi ırkçılığı meslek edinmiş, ırkçılıkla dîne hizmet etmek düşüncesinde; kimi mektebler açarak, tabiat felsefesine dayanan dersleri insânlara öğretmekle İslâm’ı yücelteceğini düşünmekte; kimi zekât ve fitreleri vâkıflara toplayıp dilencilik yapmakla İslâm’ı azîz edeceğim demekte; kimi de susarak, halka bir şey anlatmadan insânları terbiye ve irşâd etmeye çalışmakta, böyle olduğu halde etbâı tarafından ehl-i velâyet tanınmaktadır. Daha bunlar gibi nice bid’aya dayanan farklı meslek ve meşrebler, Âlem-i İslâm’da çıkmış ve hâlâ da çıkmaya devâm etmektedir.

Dîn nâmına ortaya çıkan ba’zı insânlar, hizmetlerini bid’at ve hurâfeler üzerine binâ edip hak olan Kitâb, sünnet, icmâ’-ı ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı)  ve kıyâs-ı fukahâya muhâlif bir çığır açıyor ve halkı orada topluyorlar veyâ günâhları ibâhe edip Müslümanlara “Gelin günâhta ittifâk edelim.” diyorlar. Halbuki Dîn-i Mübin-i İslâm’a bid’alarla değil; sünnet-i seniyye dâiresinde hizmet edilir. İttifâk, günâhları ibâhe etmekde değil; ancak “birr ve takvâ” dâiresinde olabilir. Bir kimse bir şeyin harâmiyyetine inandığı halde onu işlese, günâhkâr olur. Tevbe etse, Ellah onu mağfiret eder. Fakat günâhları ibâhe ederek veyâ bid’aları îcâd ederek dîne hizmet edenler, neûzü billâh dalâlet çukuruna sukùt ederler.

Demek, harâm olduğunu bildiği halde nefis ve şeytâna uyup günâh işlemek ayrıdır. Bu insânın affı, ümîd edilir. Dîn nâmına günâhları ibâhe etmek ve bid’aları îcâd etmek de bütün bütün ayrıdır. Böyle bir insân, Ellah’ın dînini tahrîf ettiği için Ellah’ın azâbından kendisini kurtaramaz.
Ma’lûm ecnebî komite, Üstâd’ın mezkûr cümlelerini bâtıl bir sûrette te’vîl edip, sanki Üstâd Bedîüzzamân, şu zamândaki cemâatleri ve onların mesleklerini kasdediyormuş gibi ma’nâ ederek “Her cemâat, kendi mesleğine “hakdır ve daha güzeldir” diyebilir, fakat “hak ve güzel olan yalnız benim mesleğimdir” diyemez. Kimse kimseye karışmamalıdır, bu yeni mesleklerin hepsi de güzeldir” diyerek Müslümanları aldatmaya çalışmakta ve Âlem-i İslâm arasına ihtilâfât ve fitne atıp Kur’ân ve hadîsi tahrîf etmeye ve muharrif cemâatleri Âlem-i İslâm’a sokmaya gayret etmekte ve buna da Üstâd Bedîüzzamân’ı âlet etmektedir.

Halbuki Üstâd’ın zikrettiği bu düstûrun, zamânımızdaki meslek ve meşreblerle hiçbir alâkası yoktur. Üstâd’ın mezkûr cümlelerinde zikrettiği meslekten murâdı, ehl-i sünnetin müctehid ulemâsının meslekleridir. Kur’ân ve hadîsin muhkemâtı bellidir. Nazarî fürûâtta da ehl-i sünnetin müctehid imâmlarının ictihâdları bellidir. Hak meslek ve meşrepler, sâdece ehl-i sünnetin müctehid imâmlarının Kur’ân ve hadîsten istinbât ettikleri mesleklerdir. Bu zamân, ictihâd zamânı olmadığı ve ictihâda ehliyetli kimse de bulunmadığı için herkesin ehl-i sünnetin müctehid imâmlarını taklîd etmesi lâzımdır. O halde hiçbir müslümanın, müctehid imâmların gösterdikleri mesleklerden başka mesleği olamaz. O halde yeni îcâd edilen bütün bu meslekler bâtıldır ve Üstâd’ın bu sözlerinde bahsi geçen hak meslekten murâd, ehl-i sünnetin müctehid imâmlarının mesleğidir. Demek bu düstûr, ehl-i sünnetin hak mezhebleri arasındaki ictihâdî ihtilâflarla alâkalıdır, –hâşâ– bugünkü bâtıl mesleklerle hiçbir alâkası yoktur.

Evet, dikkat edilirse görülecektir ki Üstâd Hazretleri birinci cümlede “Sen mesleğini ve efkârını hak bildiğin vakit” diyerek ve ikinci cümlede de “Haklı her meslek sâhibinin” buyurarak kayıd koymuş ve bu kayıd vâsıtasıyla şu düstûrun, hak mezhebler arasında cârî olan ve “Ümmetimin ihtilâfı rahmettir” hadîsiyle ifâde edilen, ictihâdlardaki müsbet ihtilâf hakkında geçerli olduğunu, yoksa şu andaki cemâatler ve onların ayrı ayrı meslekleriyle alâkalı olmadığını sarâhaten ifâde etmiştir. Çünkü metinde “hak” ta’bîri geçiyor. Hak ise Kur’ân, hadîs, icmâ’-ı ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı) ve kıyâs-ı fukahâdır. Bundan başka hak yoktur. Kur’ân, hadîs, icmâ’-ı ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı) ve kıyâs-ı fukahâya muhâlif olan şey ise bâtıldır. O halde hak mezheblerin müctehidleri arasındaki meslek ihtilâfının ve ayrı ayrı ictihâdların hepsi de haktır ve güzeldir. Şu anda müctehid olmadığından dolayı her bir Müslüman, hak olan bir mezhebe ittibâ’ etmeli, yeni bir meslek çıkarmamalıdır. Bir Müslüman herhangi bir hak mezhebe ittibâ’ etse, o vakit mesleğini hak olarak bilebilir ve “mesleğim haktır ve daha güzeldir” diyebilir. Fakat diğer hak mezheb ve mesleklere bâtıldır diyemez ve dememelidir.
İşte şu noktadan anlaşılıyor ki Üstâd Bedîüzzamân’ın zikrettiği bu düstûr, müctehidlerin meslekleri ile alâkalıdır. Yoksa zamânımızdaki cemâatler ve onların meslekleriyle alâkalı değildir.

Nitekim Üstâd Hazretleri Lemeât’ta da bu düstûru îzâh etmiş ve sonunda mes’eleyi mezheblere ve müctehidlere bağlayarak “hak meslekten murâdın” müctehidlerin meslekleri olduğunu ifâde etmiştir. Bu eserinde Üstâd Hazretleri şöyle buyurmuştur:

“Hakkı bulduktan sonra ehakk için ihtilâfı çıkarma”
“Ey talib-i hakìkat! Mâdem hakta ittifâk, ehakta ihtilâftır. Ba’zan hak, ehaktan ehaktır. Hem de olur hasen, ahsenden ahsen.”
“İslâmiyyet, selm ve müsâlemettir; dâhilde nizâ ve husûmet istemez”
“Ey âlem-i İslâmî! Hayâtın ittihâdda. Ger ittihâd istersen, düstûrun bu olmalı:
“Hüve’l-hakku yerine hüve hakkun olmalı; hüve’l-hasen yerine hüve’l-ahsen olmalı.
“Her Müslim kendi meslek, mezhebine demeli: ‘İşte bu haktır; başkasına ilişmem. Başkaları güzelse, benim en güzelidir.
“Dememeli: ‘Budur hak; başkaları battâldır. Yalnız benimkidir güzeli; başkaları yanlıştır, hem çirkindir.’
“Zihniyyet-i inhisâr, hubb-i nefisten geliyor. Sonra maraz oluyor; nizâ ondan çıkıyor.
“Dert ile dermânlar taaddüdü hak olur; hak da taaddüt eder. Hâcât ve ağdiyenin tenevvüü hak olur; hak da tenevvü eder.
“İsti’dât, terbiyeler tekessürü hak olur; hak da tekessür eder. Bir madde-i vâhide, hem zehir ve hem panzehir.
“İki mîzâca göre mesâil-i fer’îde hakìkat sâbit değil; izâfî ve mürekkep. Mükellefîn mîzâçlar.
“Ona bir hisse verip ona göre ederek tahakkuk ve terekküp, her mezhebin sâhibi mühmel mutlak hükmeder.
“Mezhebinin hudûdu ta’yînini bırakır temayül-i mîzâca. Taassub-i mezhebî tâmime sebeb olur.
“Tamîmin iltizâmı sebeb olur nizâa. İslâmiyyetten evvel tabakàt-ı beşerde derin uçurumlar,
“Hem tebâüd-ü acîbi istedi bir vakitte taaddüd-i enbiyâ, tenevvü-i şerâyi’, müteaddit mezhebler.
“Beşerde bir inkılâb İslâmiyyet yaptırdı, beşer tekàrüb etti, şer’ etti ittihâd, vâhid oldu peygamber.
“Seviye bir olmadı; mezheb taaddüt etti. Terbiye-i vâhide kâfî geldiği zamân, ittihâd eder mezhebler.”

Üstâd’ın Lemeât’taki şu ifâdeleri ve bu düstûru, nihâyetinde mezheblere bağlaması, hiçbir karanlık nokta bırakmayacak derecede bir açıklıkla, şu düstûrun, hak mezhebler arasındaki ictihâd farklılıkları hakkında cârî olan bir düstûr olduğunu, yoksa şu zamândaki cemâatler ve onların ayrı ayrı meslekleriyle alâkalı olmadığını göstermektedir.

Hem Üstâd Hazretleri, “Rumûz” adlı eserinde Kur’ân’ın yedi cihette mu’cize olduğunu îzâh ederken, Kur’ân’ın câmiıyyetini beyân etmiş ve Kur’ân âyetlerinin ayrı ayrı vücûh ve ihtimâller üzere nâzil olduğunu ve bütün zamânlardaki beşerin bütün tabakàtına hitàb ettiğini ifâde ederek, ehl-i sünnet ulemâsının mezheb ve meslek ihtilâfının bu vücûh ve ihtimâllerden neş’et ettiğini anlattıktan sonra şöyle demiştir:

“Eğer desen: ‘Tasvîrden anlaşılır ki, taaddüd-i mesâlik ve ihtilâf-ı turûk matlûbtur.’
“Cevâb: Evet, matlûbtur. Hem zarûrîdir. Eğer hodgâmlıktan neş’et eden inhisâr zihniyyetiyle başkaların reddine kalkışırsa, elbuğzu fillâhı sû-i isti’mâl ederse, o vakit ihtilâf zarârdır. Yoksa el-hubbu fillâh düstûrunu esâs tutsa, tekâmülde teâvün kànûnunu bilse, şerîatın vüs’atini, tabîbliğini düşünse, ihtilâf imtizâca sebeb olur.
“Elhâsıl: Herkes kendi mesleğine ‘Hüve hakkun’ demeli, ‘Hüve’l-hakk’ dememeli. Veyâhut ‘Hüve’l-ahsen’ demeli, ‘Hüve’l-hasen’  dememeli.”

İşte şu düstûr Risâle-i Nûr’un mezkûr mufassal yerlerinde böyle îzâh edilmiştir. Bütün bunlara dikkat edildiğinde açıkça görülür ki; şu düstûr, hak mezhebler ve müctehidlerin meslekleri hakkında cârî olan bir düstûrdur. Çünkü Üstâd’ın bütün bu cümlelerinde “hak” kelimesi geçmektedir. Hak ise Kur’ân, hadîs, icmâ’-ı ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı) ve kıyâs-ı fukahâdır. Bundan başka hak yoktur.  O halde bir Müslüman herhangi bir hak mezhebe ittibâ’ etse; o vakit mesleğini hak olarak bilebilir ve “mesleğim haktır ve daha güzeldir” diyebilir. Fakat diğer hak mezheb ve mesleklere bâtıldır diyemez. Çünkü bir mesleğin ve fikrin hak olup olmadığı edille-i şer’ıyye denilen Kitâb, Sünnet, İcmâ-i Ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı) ve Kıyâs-ı Fukahâ mîzânlarına vurularak anlaşılır. Eğer o meslek ve fikir bunlara uygunsa haktır, eğer uygun değilse bâtıldır. Burada iki mühim nokta vardır:

Birincisi: Dînin yüzde doksanını teşkîl eden muhkemât-ı şerîatta ihtilâf yoktur. Bunlar Kur’ân’ın ve onun tefsîri olan hadîs-i şerîflerin hâlis malıdır. Bunlarda ictihâd olamaz ve bunlar aslâ değişmez. Demek şu muhkemâtta tek bir meslek vardır. Farklı farklı meslekler olamaz.

İkincisi: Yüzde on nisbetinde olan ictihâdî nazariyyâttır ki bu da iki kısımdır:

Birisi: Müctehidlerin üzerinde icmâ’ ve ittifâk ettiği nazariyyâttır ki, bu kısım mesâilde her hangi bir mü’minin ve hattâ müctehidin bu icmâ’a muhâlefet etmesi câiz değildir. Bu kısımda da tek bir meslek vardır.

Diğeri: Müctehidlerin hakkında ihtilâf ettikleri nazariyyâttır ki işte mezheb ihtilâfı ve ayrı ayrı meslekler burada vardır. Daha sonra îzâh edeceğimiz üzere, hak mezheblerin ve o mezheblerdeki müctehidlerin ayrı ayrı ictihâdlarının hepsi de haktır. Bir mü’min, şu ihtilâfî mevzû’larda müctehidlerden herhangi birisinin mezheb ve mesleğine ittibâ’ etse, o vakit mesleğini ve fikrini, ya’nî ittibâ’ ettiği müctehidin meslek ve fikrini hak olarak i’tikâd etmekle berâber, diğer müctehidlerin ve onlara ittibâ’ edenlerin mesleklerini de hak ve güzel olarak kabûl etmesi lâzımdır. Fakat kendi mezhebini veyâ meslek ve fikrini daha güzel görebilir ve öyle görmesi de lâzımdır.

İşte Üstâd’ın zikrettiği şu güzel düstûr, müctehidînin ictihâdlarının hepsinin de hak olduğunu ve nazariyyâtta hakkın taaddüd edebileceğini ifâde ederek, her hangi bir hak mezheb ve meslek sâhiblerinin, mezheb ve meslek taassubuyla “Yalnız benim mezhebim haktır ve yalnız benim mesleğim güzeldir” diyerek, diğer hak mezheblere veyâ mesleklere hatâ isnâd etmemesi gerektiğini ifâde etmektedir. Ta ki bu sûretle Müslümanların uhuvvet ve ittifâkı te’mîn edilmiş olsun.

Bu noktadan şu düstûrun gàye-i maksadı, dînin aslı ve esâsı olan ve dînin yüzde doksanını ihtivâ eden muhkemât-ı şerîatta Müslümanların ittifâk ettiklerini ve etmeleri gerektiğini ve yüzde on nisbetinde olan ihtilâfî nazariyyâtta ise müctehidlere ittibâ’ edilmesi şartıyla hepsinin de hak olduğunu ifâde ederek, Müslümanların hakta, ya’nî kitâb ve sünnetin muhkemâtının ve kitâb ve sünnete uygun olan hak mezheblerin dâiresi içinde ve bu esâs üzerine ittifâk etmelerini te’mîn etmektir. Fakat şu kayıdlar ihmâl edilerek, şu düstûr zamânımızdaki cemâatlere ve onların ayrı ayrı mesleklerine de teşmîl edilse, ya’nî sanki Üstâd Bedîüzzamân şu anki cemâatleri kasdediyormuş gibi sen “Benim cemâatim ve mesleğim haktır ve daha güzeldir” diyebilirsin, fakat kimseye karışamazsın, edille-i şer’ıyyeye uymasa da her cemâatin mezheb ve mesleği haktır denilse, Kitâb ve Sünnet ve onlara istinâd eden icmâ’ ve kıyâs-ı fukahâ mihenk yapılmazsa o vakit Müslümanların hakta ittifâkları ve hakka olan bağlılıkları izâle edilmiş olur ve Üstâd’ın şu cümlelerde gàye-i maksadı olan hakta ittifâka taban tabana zıd bir netîce ortaya çıkar. Ya’nî Kur’ân ve hadîse bakmadan ve hak mezheblere riâyet etmeden herkes kendi re’yine göre hareket eder ve Müslümanlar farklı farklı yollara sülûk edip ümmet tefrîkaya düşer. O vakit kimin etbâı çok ise haklı o zannedilir.

İşte şu fâsid te’vîlin netîceleri düşünülse Üstâd’ın murâdının aslâ böyle bir şey olmadığı anlaşılır. Hem yine anlaşılır ki hakkın mihengi olan Kitâb, Sünnet, İcmâ-i Ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı) ve Kıyâs-ı Fukahâyı ortadan kaldıran ve her bâtıl fikre de hak dedirten böyle fâsid bir ma’nâyı ve bâtıl bir te’vîli her hangi bir Müslümanın bilerek söylemesi mümkün değildir. Demek bu bâtıl te’vîlin menşei, o ecnebî komitedir ki; İslâm’ı tahrîf etmek ve muharref meslekleri hak olarak göstermek niyyetiyle ba’zı safdil Müslümanları aldatarak böyle hîleli sözleri Âlem-i İslâm içinde yaymaktadırlar.

Elhâsıl: Üstâd Hazretlerinin bu sözleri, müctehid ulemânın ictihâdları ve onların meslekleri arasındaki ihtilâfla alâkalıdır. Zîrâ onların mesleklerinden başka hak meslek yoktur. Kitâb, sünnet, icmâ’-ı ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı)  ve kıyâs-ı fukahâya muhâlif olan meslek ve efkâra hak denilmez. Onlar bid’at ve dalâlettir. Mü’min, her hâlini ve her fikrini şu edille-i şer’ıyyenin mîzânlarına vurmalıdır. Kitâb, sünnet, icmâ’-ı ümmet (sahâbe-i kirâm ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı) ve kıyâs-ı fukahâya dayanmayan başka bir meslek kabûl etmemelidir. O mîzâna uymayan her türlü meslek ve fikirleri de bid’at ve dalâlet bilmeli ve reddetmelidir. Üstâd Bedîüzzamân’ın On Üçüncü Lem’a olan Hikmetü’l-İstiâze Risâlesindeki şu sözlerine dikkat edilse ve mezkûr düstûr bu ölçülere göre ma’nâ edilse murâd-ı Üstâdâneleri gàyet iyi anlaşılacaktır.

“İşte, ey ehl-i hak ve ehl-i hidâyet! Şeytân-ı ins ve cinnînin mezkûr desîselerinden kurtulmak çâresi: Ehl-i Sünnet ve Cemâat olan ehl-i hak mezhebini karargâh yap ve Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyânın muhkemât kalesine gir ve Sünnet-i Seniyyeyi rehber yap, selâmeti bul.”

“İşte, ey şeytânın desîselerine mübtelâ olan bîçâre insân! Hayât-ı dîniyye, hayât-ı şahsiyye ve hayât-ı ictimâiyyenin selâmetini dilersen ve sıhhat-i fikir ve istikàmet-i nazar ve selâmet-i kalb istersen, muhkemât-ı Kur’âniyyenin mîzânlarıyla ve Sünnet-i Seniyyenin terâzîleriyle a’mâl ve hâtırâtını tart. Ve Kur’ân’ı ve Sünnet-i Seniyyeyi dâimâ rehber yap. Ve Eûzü billâhi mine’ş-şeytâni’r-racîm de, Cenâb-ı Hakka ilticâda bulun.”

Şu kısa îzâhtan sonra şimdi mes’elenin tahkìkine geçebiliriz.
Mevzû’un iyice anlaşılabilmesi için şu yedi mes’elenin îzâhı lâzımdır:

1. Edille-i şer’ıyye nedir?
2. İctihâd nedir?
3. Kimler ictihâd yapabilir?
4. İctihâd nerelerde yapılır?
5. İctihâdın câiz olup olmadığı konular?
6. İctihâdlardaki ihtilâfın hikmeti nedir?
7. Şu zamânda ictihâd kapısı açık mıdır?
8. Şu zamânda hangi mezheblerle amel etmek câizdir?

1. EDİLLE-İ ŞER’IYYE NEDİR?

Edille-i şer’ıyye Kitâb, sünnet, icmâ’-ı ümmet ve kıyâs-ı fukahâ olmak üzere dörttür. Redd-ul Evhâm-1 isimli eserde bu edille-i şer’ıyye şöyle îzâh edilmiştir:

1. Kitâb, ya’nî Kur’ân.
2. Sünnet, ya’nî Resûl-i Ekrem (sav)’in ef’âl, akvâl ve ahvâli.
3. İcmâ’-ı Ümmet, ya’nî Sahâbe ve müctehidîn-i izâmın icmâ’ı.
4. Kıyâs-ı Fukahâ, ya’nî müctehid ve ulemâ-ı İslâm’ın kıyâsı.

Şimdi bu dört delîli tafsîlâtıyla îzâh edeceğiz:
Dîn-i mübîn-i İslâm’ın asıl kaynağı Kur’ân’dır. Sonra Kur’ân’ın asıl müfessiri olan Resûl-i Ekrem (asm)’ın sünnet-i seniyyesidir. Evet, Kur’ân’ın iki büyük müfessiri vardır:

Birincisi: Kur’ân-ı Azîmüşşân’ın yine kendisidir. Evet, Kur’ân’ın âyetleri birbirini îzâh etmekte ve mücmel bir âyeti başka bir âyet veyâ âyetler tafsîl ve tefsîr etmektedir. Kur’ân’ı, Kur’ân’la îzâh ve tefsîr etmek; bir âyetteki icmâli diğer âyetteki tafsîlle îzâh etmek; müteşâbih olan âyetleri muhkem olan âyetlere göre ma’nâ vermek; nâsih ile mensûhu, has ile âmmı nazar-ı i’tibâra almak ve âyetlerin sebeb-i nüzûlü ile târihini bilmek ile olur.

İkincisi: Resûl-i Ekrem (asm)’ın Sünnet’idir. Evet, zât-ı Risâlet (asm), risâleti haysiyyetiyle insânlara Kur’ân’ı açıklamış, âyetlerin hudûdlarını ta’yîn etmiş, böylece muhtemel yanlış te’vîllerden Kur’ân’ı muhâfaza etmiştir. Bu sebeble, âyetleri, onu tefsîr eden hadîs-i şerîflere göre ma’nâ etmek gerekir. Bunun için de hadîslerin kısımlarını, nâsih ve mensûhunu, mücmel ve mufassalını, sebeb-i vürûdunu ve târihini bilmek ve ona göre Kur’ân ve ehâdîs-i Nebevîyyeyi tefsîr ve îzâh etmek zarûreti vardır. Yoksa, âyet ve hadîsler maksûd ma’nâlarından tahrîf edilmiş ve dalâlete sülûk edilmiş olur. Bir kısım mücmel âyetleri, mufassal âyetler ve ehâdîs-i nebeviyye tefsîr ettiği gibi; bir kısım mücmel hadîsleri de mufassal hadîsler îzâh etmiştir. Resûl-i Ekrem (asm)’ın bir vazîfesi de tebyîndir. Ya’nî, Kur’ân’ın mücmel âyetlerini îzâh ve beyân etmektir. Aşağıdaki âyet-i kerîme bu hakíkati ifâde etmektedir:

وَاَنْزَلْنَا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَانُزِّلَ اِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

“Yâ Ekreme’r-Rusûl! İnsânlara inzâl olunan ahkâmı, onlara beyân etmen için Biz sana Kur’ân’ı inzâl ettik. Tâ ki onlar tefekkür etsinler.”

Kur’ân’da mücmel olan âyetlerin ahkâmını Resûlullah (asm)’ın tafsîl üzere beyân ettiğine bu âyet-i kerîme delâlet eder. Kur’ân’ın ilk muhâtabı ve en büyük talebesi olan bu zât (asm), dîn nâmına ne söylemiş ise, muhakkak o, Kur’ân’da ya sarâhâten veyâ işâreten mevcûddur. Bu hadîslerin muhâfız ve hâmilleri ise sahâbe-i kirâm hazretleridir. Onlar da bu hadîsleri kendilerinden sonraki asırlara sağlam bir an’ane ile ulaştırmışlar ve ümmetin muhakkìk âlimleri de bu emâneti onlardan almış ve yine sağlam bir senedle kitâblara kaydetmişlerdir.
Bu sebeble Kur’ân’ı, Kur’ân’la ve hadîslerle ve fukahâ ve müfessirlerin sahâbeden alarak bize ulaştırdığı esâsât ile tefsîr ve îzâh etmek lâzımdır. Nitekim hadîs-i şerîfte şöyle buyurulmaktadır:

مَنْ فَسَّرَ الْقُرْاَنَ بِرَأْيِهِ فَقَدْ كَفَرَ

“Kim Kur’ân’ı kendi re’yiyle tefsîr ederse,  kâfir olur. (Ya’nî,  Kur’ân ve hadîsin mufassalına ve icmâ’-ı sahâbe ve kıyâs-ı fukahâya dayanmadan, kendi hevâsına göre Kur’ân’a ma’nâ vermek küfürdür, dalâlettir.)”

Üstâd Bedîüzzamân (ra) da bu mevzû’da şöyle buyurmaktadır:
“Evet, zamân geçtikçe Kur’ân-ı Hakîm’in daha ziyâde hakáikı inkişâf eder demektir. Yoksa –hâşâ ve kellâ– selef-i sâlihînin beyân ettikleri hakáik-i zâhirîyye-i Kur’âniyyeye şüphe getirmek değil. Çünkü, onlara îmân lâzımdır. Onlar nasstır, kat’îdir, esâstırlar, temeldirler. وَهَذاَ لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ fermânıyla, ma’nâsı vâzıh olduğunu bildirir. Baştan başa hitâb-ı İlâhî o ma’nâlar üzerine¬ döner, takviye eder, bedâhet derecesine getirir. O mensûs ma’nâları kabûl etmemekten –hâşâ sümme hâşâ– Cenâb-ı Hakk’ı tekzîb ve Hazret-i Risâletin fehmini tezyîf etmek çıkar.

“Demek, maânî-i mensûsa, müteselsilen menbâ-ı risâletten alınmıştır. Hattâ, İbn-i Cerîr-i Taberî, bütün maânî-i Kur’ân’ı, muan’an senetle müteselsilen menbâ-ı Risâlete îsâl etmiş ve o tarzda, mühim ve büyük tefsîrini yazmış.”

Hem Üstâd Bedîüzzamân (ra)’ın dediği gibi âyetler ve hadîsler, “Kim söylemiş, kime söylemiş, ne makámda söylemiş ve ne için söylemiş?” Suâllerine göre ma’nâ edilmelidir. Bu zikredilen káideler, Kur’ân ve hadîs için geçerli olduğu gibi, bütün ulemâ-yı İslâm’ın Kitâblarının ve Risâle-i Nûr’un mütâleası için de geçerlidir. Ya’nî, ulemâ-i İslâm’ın Kitâblarındaki mücmel bir sözü, başka yerde mufassal olan sözleriyle îzâh etmek ve hangi makámda, ne için ve kime söylendiğini nazar-ı i’tibâra almak lâzımdır.

Üçüncü delîl olan İcmâ’-ı Ümmet’e gelince:
“İcmâ’: Hazret-i Peygamber (asm)’ın vefâtından sonra herhangi bir asırda ümmet-i İslâmiyyenin bütün müctehidlerinin şer’ì bir hüküm üzerinde ittifâkıdır.”   
Demek “İcmâ’-ı Ümmet” ta’bîrinde geçen “ümmet” kelimesinden murâd; başta sahâbe olmak üzere müctehid ve müctehidlik mertebesine nâil olan zevât-ı âliyyedir. Yoksa, umûm ümmet değildir. Beşerî sistemlerde olduğu gibi bir çoğulculuk veyâ icmâ’, şerîatta yoktur. Zîrâ, Kitâb ve sünnete dayalı bir ilme sâhib olmayan kişilerin re’yleri geçersizdir. Onlar hevâlarına dayanırlar ve hakíkí ilimleri olmadığı için ancak zanlarına tâbi’ olurlar. Nitekim Allâhu Teâlâ şöyle buyuruyor:

وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَإِلاَّ يَخْرُصُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِن هُمْ

“Eğer yeryüzündeki insânların ekserîsine uyarsan; onlar seni Ellah’ın yolundan saptırırlar ve tarîk-ı dalâlete sevk ederler. Zîrâ onlar, delîle ittibâ’ etmezler; ancak kendi zan ve tahmînlerine ittibâ’ ederler ve onlar, ancak yalan söylerler.”

وَلَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ “Fakat, insânların ekserîsi bilmiyorlar.”

Bir mes’elede icmâ’ mün’akid olduktan sonra, artık ondan sonraki asırlarda hiçbir Müslüman, ne kadar âlim olursa olsun ona muhâlefet etmez ve edemez. Meselâ, Sahâbe asrında bir mes’elede icmâ’ olduysa –ki asıl icmâ’, onların icmâ’ıdır– Tâbiín ona muhâlefet edemez. Eğer Tâbiín, bir mes’elede icmâ’ etmişse, Tebe-i Tâbiín ona muhâlefet edemez ve hâkezâ… Aksi halde, icmâ’ eden eşhâsa dalâlet ve hatâ isnâd etmek gerekir ki, bu durum “Ümmetim (ya’nî ulemâ-i ümmetim),  dalâlet üzerine icmâ’ etmez” hadîsine muhâlif olduğu gibi, vahyin bize geliş silsilesindeki bir halkaya hatâ isnâd etmek, vahye şübhe îrâs edeceğinden merdûddur. Çünkü, vahyin bize ulaşması, sahâbenin icmâ’ı iledir. Sahâbenin icmâ’ını tasdîk ve bize ihbâr eden, tâbiínin icmâ’ıdır. Tâbiínin icmâ’ını tasdîk ve bize ihbâr eden, tebe-i tâbiínin icmâ’ıdır. Ve hâkezâ... Bunlardan birinin reddi, silsilede kopukluk meydana getireceğinden, vahye şübhe îrâs eder.
Eğer bir mes’elede icmâ’ mün’akid olmaz, fakat Âlem-i İslâmdaki ulemânın ekserîsi, ya’nî cumhûr-i ulemâ siyâsî bir baskı altında bulunmadan bir hükümde ittifâk ederlerse; artık fetvâ o vecihle verilir. Cumhûra muhâlefet eden müctehid, kendi âleminde has ictihâdıyla amel etse de ümmeti ona da’vet edemez. Ümmet, ancak cumhûrun caddesinde yürüyebilir ve ona sevk edilir.

Üstâd Bedîüzzamân (ra) da bu husûsda şöyle buyurmaktadır:
“Âlem-i İslâm’ın cadde-i kübrâsı, o umûm eimmenin caddesidir; muazzam ümmet, cadde-i kübrâda gidebilir. Başka husûsî ve dar caddeye sevk edenler, idlâl ediyorlar.”

“Bir fikre da’vet, cumhûr-i ulemânın kabûlüne vâbestedir. Yoksa,  da’vet bid’attır, reddedilir.”

Allâhu Teâlâ, İcmâ’-ı Ümmete riâyete emir ve ona muhâlefet edenleri zecr sadedinde şöyle fermân etmiştir:

وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا

“Kim hidâyet ona açıkça tebeyyün ettikten sonra, Resûl’e muhâlefet eder ve mü’minlerin ittibâ’  ettikleri tarîk-ı hakkın ve dîn-i İslâm’ın gayrı bir tarîka ittibâ’  ederse, Biz onu döndüğü dalâlet yolunda bırakırız ve âhirette de onu Cehennem’e koyarız. O Cehennem ne kötü bir dönüş yeridir.”

Bu âyet-i kerîmede geçen سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ ta’bîri, “İcmâ’-ı Ümmet”e işâret etmekte ve aynı âyet-i kerîme, “İcmâ’-ı Ümmet”e muhâlefet edenlerin hidâyeti bulamayacaklarını ve Cehennem’e gireceklerini ifâde etmektedir.

Ammâ “Kıyâs-ı Fukahâ” ise; فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي اْلأَبْصَار ِ Ya’nî, “Ey akıl ve basîret sâhibleri, ibret alınız!”   âyetine dayanmaktadır. “Kıyâs-ı Fukahâ”: İlmî dirâyeti bulunan âlimlerin, hakkında Kitâb ve sünnette sarîh bir hüküm bulunan bir şeyin illetini tesbît ederek, Kitâb ve sünnette sarîh bir hüküm bulunmayan başka bir mes’ele hakkında illet ortaklığına istinâden hükmetmesi, ya’nî i’tibâr etmesidir. Fukahânın bu kıyâsları, Kitâblarda her ne kadar, “Filân âlimin re’yi budur” gibi ifâdelerle beyân ediliyorsa da, bu, o âlimin karîhasından çıkan mücerred re’yi olduğu ma’nâsında değil; belki “Onun Kitâb ve sünnetteki bir ilme istinâd eden re’yi ve tarz-ı telâkkísi budur” ma’nâsındadır. Nitekim İmâm-ı A’zam, “Re’ye çok fazla mürâcaât ediyorsun” diye yapılan bir tenkíde
ما فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ya’nî, “Biz bu Kitâbda hiçbir şeyi noksan bırakmadık”   âyetini okuyarak; “Bu, bizim o mes’eleyi Kur’ân’dan nasıl çıkardığımızı bilmeyene göre re’ydir” diyerek cevâb vermiştir.

Aşağıda îzâh edileceği üzere umûm insânların maddî ve ma’nevî cihette tamâmen aynı seviyede olmamaları ve bir tarz-ı hayât-ı ictimâıyyede bulunmamaları sebebiyle, teferruatta aynı terbiye altına girmeleri hikmet ve rahmet-i İlâhiyyeye muvâfık olmadığı için; Ellah ve Resûlü (asm), bu ihtilâfa müsâade etmiştir.

2. İCTİHÂD NEDİR?
İçtihâd, meşakkat, güç ve tâkat ma’nâsında olan cehd kelimesinden türetilmiştir. İctihâd lügatte, bir işin talebinde, cehd edilen şeye kavuşmak ve onun nihâyetine ulaşmak için güç ve kuvvetini sarf etmektir.

İctihâdın ıstılâhî ma’nâsı ise şerîatın hükmünü delîlinden çıkarıp anlamak için cehd u gayret sarfetmektir.   
İctihâd, farz-ı kifâyedir ve meşrû’ıyyeti kitâb, sünnet ve icmâ’ ile sâbittir. Şu âyet-i kerîmeler ictihâdın vücûdunu ve lüzûmunu ifâde etmektedir:

وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ

“Eğer onlar o haberi işitince Resûlullah’a (Kur’ân ve Hadîs’e) ve ashâb-ı re’y ve tedbîre ve işten anlayanlara (müctehid ulemâya) reddetmiş olsalardı o haber için istinbât ve istihrâca ehil ve erbâb olan ulemâ ve sâhib-i fikir olan kimseler o haberin ifşâya sâlih olup olmadığını bilirler ve hâl ü maslahatâ göre ictihâd ve lâyıkı veçh üzere hareket ederlerdi.”

فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَار ِ “Ey akıl ve basîret sâhibleri, ibret alınız!”

3. KİMLER İCTİHÂD YAPABİLİR?

Usûl ulemâsı müctehidde şu sıfatların bulunmasını şart koşmuşlardır:

1. Müslüman olması.
2. Sahîhu’l-fehim olması. Ya’nî gàyet doğru ve selâmetli bir anlayış sâhibi olması.
3. Ahkâmın menbâ’ ve masdarları olan Kitâb, Sünnet, İcmâ’ ve Kıyâsı çok iyi bilmesi.
4. Nâsih ve mensûhu iyi bilmesi.
5. Arab lugatını, sarfı, nahvi ve belâgati çok iyi bilmesi.
6. Usûl-i fıkıhda âlim olması.

Burada kitâbı bilmekten murâd, ahkâm âyetlerini bilmektir. Yoksa âyetlerin hıfzı değil, belki kolaylıkla onlara ulaşabilecek bir sûrette o âyetlerin yerlerini ve âyetlerin ma’nâlarını iyi bilmektir.

Sünneti bilmekten murâd, ahkâm husûsunda vârid olan hadîsleri bilmektir. Yoksa murâd, o hadîslerin hıfzı değildir. Ancak, ihtiyâc olduğunda mürâcaat etmesi için ahkâm hadîslerinin her bir bâbın mevkı’ini kolaylıkla bulup çıkarabilecek bir derecede, ahkâm hadîslerinin ekserîsini câmi’ bir temele ve ilme sâhib olması ve bilmesi kâfîdir. Hem o hadîslerin makbûlünü merdûdundan ayırt edip tanıyabilmesi lâzımdır. Ya’nî muhaddislerin kabûl ettikleri hadîslerle, reddettikleri hadîsleri bilip ayırt etmesi lâzımdır. Hem nâsih ve mensûhunu bilmesi de şarttır ki mensûh olan bir hadîsle fetvâ vermesin.

Hem Arab lugatını da çok iyi bilmesi lâzımdır ki Kur’ân’ı ve sünneti doğru bir şekilde anlaması mümkün olsun. Çünkü Kur’ân ve Sünnet, Arab lisanıyla vârid olmuş ve Arabların kelâm üslûbları üzerine cârî olmuşlardır.

Hem müctehidin usûl-i fıkhı da iyi bilmesi lâzımdır ki, ahkâmı istinbât ederken ve delîller teâruz ettiği vakitte, ya’nî delîller birbirine zâhiren ters düştüğü vakitte tercîh yaparken usûl-i fıkhın sahîh kàidelerinden dışarı çıkmasın.

Şu şartlar, bütün fıkhî mes’elelerde ictihâd edebilecek olan bir mutlak müctehidde bulunması gereken şartlardır.

İctihâdın şartlarına hâiz olmayan bir kimse, nazariyyâtta mutlaka ehl-i sünnet içindeki bir mezhebe ittibâ’ etmek ve müctehidleri taklîd etmek mecbûriyyetindedir.

Binâenaleyh ictihâdın şartlarına hâiz olmayan bir kişinin dînî mes’elelerde kendi aklı ve hevâsıyla konuşup “Bu mes’elede ben böyle düşünüyorum.” veyâ “Bence doğru olan budur.” demesi, ya’nî kendi re’yince bir meslek îcâd etmesi câiz değildir. O halde ileride anlatılacağı üzere, şu anda ictihâda ehliyetli kimse bulunmadığından ve ictihâdın yapılmasına mâni’ler bulunduğundan her bir mü’min, meslek ve efkârını, Kur’ân ve hadîsin muhkemâtına ve ehl-i sünnet mezheblerinin hükümlerine uydurmak mecbûriyyetindedir.

4. İCTİHÂD NERELERDE YAPILIR?

İctihâdın mevzû’u, hakkında kat’ì delîl bulunmayan bütün şer’ì hükümlerdir.   Müctehid, hakkında kitâb ve sünnette kat’ì delîl bulunmayan bir mes’eleyle karşılaştığında onun hakkında ictihâd eder. Fakat şu ictihâdın yine kitâb ve sünnete dayanması gerekir. Yoksa mücerred kendi aklına göre hüküm veremez. Bu noktadan müctehidin ictihâdı, yine Kur’ân ve hadîse râci’dir. Ya’nî müctehid, mes’eleyi Ellah ve Resûlüne, ya’nî Kur’ân ve hadîse arz eder ve ezelî ve ebedî olan Kur’ân-ı Mu’ciz’ul Beyân ve onun tefsîri olan hadîs-i şerîflerin küllî ma’nâ tabakàtından o mes’elenin hükmünü istinbât eder. Binâenaleyh ictihâd her ne kadar müctehide isnâd edilse de hakìkatte Kur’ân ve onun tefsîri olan hadîs-i şerîflerin ma’nâ tabakalarıdır.

Fakat ileride îzâh edeceğimiz üzere ictihâdlar izâfî hakìkatler olduğu için müctehidlere izâfe edilerek zikredilir. Yoksa o müctehidin kendi re’yine göre verdiği bir hüküm değildir. Belki Kur’ân ve hadîsin hazînesinden o müctehid eliyle çıkarılmış cevherlerdir. Şu âyet-i kerîme bu ma’nâyı ifâde etmektedir:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً

“Ey mü’minler! Ellah’a (ya’nî Kur’ân’a) ve Resûlüne (ya’nî Hadîs’e) ve sizden olan ulu’l-emre (ya’nî bir te’vîle göre müctehid ulemâya) itâat edin. Eğer siz bir şeyin hükmü hakkında nizâ ederseniz, onu Ellah’ın kitâbına ve resûlünün sünnetine reddedin. Eğer Ellah’a ve yevm-i âhirete îmân ederseniz, Ellahu Teâlâ’nın ahkâmına ve resûlünün sünnetine mürâcaat edin. Şu kitâbullaha ve sünnet-i Resûlullaha mürâcaat, sizin için hayırlı ve âkıbet yönünden gàyet güzeldir.”

Bu hakìkate binâen Üstâd Hazretleri de ictihâdı ta’rîf ederken onu Kur’ân’a nisbet ederek ta’rîf etmiş ve şöyle demiştir:
“İctihâdda, ya’nî istinbât-ı ahkâmda, ya’nî Cenâb-ı Hakkın marziyyâtını kelâmından anlamakta, Sahâbelere yetişilmez.”
İşte şu sırra göre ictihâdın mevzû’unu şöyle îzâh etmek mümkündür:
Dîn-i Mübin-i İslâm’ın menbâı olan Kur’ân-ı Azîmuşşân’ın âyetleri iki kısımdır.

Birincisi: Ma’nâsı açık olan ve hiçbir sûrette te’vîli mümkün olmayan âyetlerdir ki bunlara “Muhkemât” denilir. Bunlarda aslâ ictihâd olmaz. Bunları te’vîl etmek, bid’at ve dalâlettir. Bu muhkemât ise; dînin yüzde doksanını teşkîl etmektedir. Bunlar, dînin ana esâsları, temeli ve dînin üstünde durduğu ana sütûnlarıdır. Ehl-i sünnet dâiresindeki hiçbir hak müctehid şu muhkemâta ilişmemiş, olduğu gibi kabûl etmişlerdir. Bedîüzzamân Hazretleri bu konuda şöyle buyuruyor:

“Mezâhibin ihtilâfı ise: Sâhib-i şerîatın gösterdiği nazarî düstûrların tarz-ı tefehhümünden ileri gelmiştir. “Zarûriyyât-ı Dîniyye” denilen ve kàbil-i te’vîl olmayan ve “Muhkemât” denilen düstûrları ise, hiç bir cihette kàbil-i tebdîl değildir ve medâr-ı ictihâd olamaz. Onları tebdîl eden, başını dînden çıkarıyor;

يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ كَمَا يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الْقَوْسِ kàidesine dâhil oluyor.”

İkincisi: Muhkem olmayan kısım ki, bunların ma’nâsı muhkemât gibi açık değildir, te’vîle kàbildir. Onların ma’nâsını anlamak için ilimde rüsûh sâhibi olmak lâzımdır. Şu kısım âyetlerde olan müşkilât –hâşâ– âyetlerin lafzındaki bir kapalılıktan ve beyânın kusûrundan gelen bir müşkilât değil, belki ma’nânın ince ve derin veyâ yüksek ve geniş olmasından kaynaklanmaktadır ki, Kur’ân-ı Mu’ciz’ul Beyân o ma’nâları mümkün olan en kolay ve açık sûrette ifâde etmiştir. Ya’nî bu kısım âyetlerdeki müşkilât muhâtabın kusûrundan ve ilminin eksikliğinden gelmektedir. Onların ma’nâsını anlayabilmek için râsih bir ilme sâhib olmak lâzımdır. İşte ictihâd, şu kısım âyetlerde olmaktadır ki bu da dînin yüzde onunu teşkîl etmektedir. Kur’ân’ın tefsîri olan hadîs-i şerîfler de bu iki kısma ayrılmaktadır.

Üstâd Bedîüzzamân Hazretleri, bu husûsu şöyle ifâde etmiştir:

“Erkân ve ahkâm-ı zarûriye –ki yüzde doksandır– bizzât Kur’ân’ın ve Kur’ân’ın tefsîri mâhiyetinde olan sünnetin malıdır. İctihâdî olan mesâil-i hilâfiye ise, yüzde on nisbetindedir.”

Bu münâsebetle delâleti vâzıh ve bedîhî olan lafızlarla, delâleti vâzıh ve bedîhî olmayan lafızları zikredeceğiz. Şöyle ki:

“Bir kelime ve bir lafız, delâlet ettiği ma’nâ ve bildirdiği mefhûm i’tibâriyle iki kısma ayrılır.

BİRİNCİ KISIM
DELÂLETİ VÂZIH VE BEDÎHÎ OLAN LAFIZLARDIR

Lafzın delâlet ettiği ve bidirdiği ma’nâ vâzıh ve bedîhîdir. O lafzın o ma’nâyı bildirmesi husûsunda dışardan başka bir delîl ve karîneye ihtiyâc yoktur. Ya’nî bizzât o lafız, kendisi o ma’nâyı bildiriyor. Buna vâzihu’d-delâlet denir. Bu da zâhir, nass, müfesser ve muhkem olmak üzere dört kısma ayrılır. Bunlar vuzûh-i delâletin kuvvet ve za’fına göre şöyle sıralanabilir: Vuzûha en az delâlet edeni zâhirdir. Daha sonra nass, ondan sonra müfesser gelir, en kuvvetlisi ise muhkemdir. Şimdi bu dört kısmı birer birer îzâh etmeye çalışacağız:

Birincisi: Zâhirdir ki: lugatta açık ma’nâsına gelmektedir. İstılâhda ise; bir ma’nâya açıkça delâlet eden lafızdır. Ya’nî lafız ve kelime, zâhiren o ma’nâyı bildirir ve bu ma’nâyı bildirmekte dışardan bir emr-i hâricîye ihtiyâc yoktur. Bizâtihî o kelime ve o cümle, o ma’nâyı vâzıhan bildiriyor. Lâkin kelâmın siyâkı o ma’nâ için değildir. Meselâ:

وَاَحَلَّ اللهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبوا “Ellah alış verişi helâl kıldı ve fâizi de harâm kıldı.”

Bu âyet,  açıktan açığa bedâheten alışverişi helâl, fâizi ise harâm kılar. Bu ma’nâ اَحَلَّ  ve  حَرَّمَ kelimelerinden vâzıhan anlaşılır. Bu ma’nânın anlaşılması için de hâricî bir karîneye ihtiyâc yoktur. Zâten bedîhîdir. Fakat âyet-i kerîmenin sevk ve zikri, bu ma’nâ için değildir. Zîrâ âyetin sevk ve zikrinden asıl maksad, alış veriş ile fâiz arasındaki benzerliği nefyetmektir. Ya’nî “Alış veriş de fâiz gibidir” diyenlerin sözünü reddetmek içindir.

Zâhirin Hükmü:
1) Te’vîle kàbildir. Ya’nî zâhirî ma’nâsı değil, başka bir ma’nâ murâd edilebilir. Meselâ âyetin zâhirî ma’nâsı umûmî iken belli ferdlere tahsîs edilebilir. Mutlak iken belli kayıtlarla takyîd edilebilir. Hakìkì ma’nâsı değil, mecâzî ma’nâsı da kasdedilebilir.

2) Lafzın bildirdiği zâhirî ma’nânın dışında başka bir ma’nânın kasdedildiğine dâir bir delîl yoksa, o zâhirî ma’nâ ile amel etmek vâcibtir. Ya’nî lafzın zâhirî ma’nâsı umûmiyyeti bildiriyorsa, bütün ferdlere teşmîl edilir. Eğer o lafzın mecâz ma’nâsında kullanıldığına dâir bir karîne ve mecbûriyyet yoksa sâdece hakìkì ma’nâsında kullanılır. Fakat ba’zı karîneler varsa tahsîs ve mecâz da kullanılabilir.

Meselâ; “Ellah alış verişi helâl kıldı ve fâizi de harâm kıldı”   âyet-i kerîmesinin ifâde ettiği ma’nâ, zâhiren bütün alış verişin nev’lerini içine almaktadır ve bütün alış veriş nev’lerinin helâl olduğunu bildiriyor. Fakat hadîslerle şarabın satışı ve dînde harâm olan ba’zı bey’ler (satışlar) ile bu umûmî ma’nâ, tahsîs edilmiştir.

3)  Peygamber (asm) zamânında neshi kabûl eder, ondan sonraki asırlarda ise neshi kabûl etmez.

Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olan Lafızlardan İkincisi:
Nass’dır. İstılâhda; sevk edildiğî ma’nâya delâlet eden lafızdır. Ya’nî lafız ve kelime zâhiren o ma’nâyı bildirir ve bu ma’nâyı bildirmekte dışardan bir emr-i hâricîye ihtiyâc yoktur. Bizâtihî o kelime ve o cümle, o ma’nâyı vâzıhan bildiri ve o kelâmın sevk ve zikri, o ma’nâ içindir.

Meselâ; Zâhir ma’nâ için örnek olarak zikrettiğimiz gelecek âyet-i kerîme, aynı anda nassa da örnektir. Şöyle ki:

وَاَحَلَّ اللهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبوا “Ellah alış verişi helâl kıldı ve fâizi de harâm kıldı.

Bu âyet-i kerîme, zâhirî ma’nâ ile Cenâb- Hakkın alış verişi helâl, fâizi ise harâm kıldığını bildiriyor. Bu ma’nâyı bildirmesi cihetiyle bu kelâm zâhirdir.
 
Âyet-i kerîme, aynı anda alış veriş ile fâizin bir olmadığını açık ifâde ile bildiriyor ve kelâmın sevk ve zikri de bu maksad içindir. Zîrâ bu âyet-i kerîmenin sevk ve zikri “Alış veriş de ribâ gibidir” diyenlere bir cevâb ve red içindir. Bu ma’nâyı bildirmesi cihetiyle ise bu kelâm nassdır.

Nassın Hükmü:
1) Te’vîli kabûl eder.
2) Sâdece Resûl-i Ekrem (asm) zamânında neshi kabûl eder.
3)  Lafzın bildirdiği zâhirî ma’nânın dışında başka bir ma’nânın kasdedildiğine dâir bir delîl yoksa o nass ile amel etmek vâcibtir.

Zâhir ile nass arasındaki fark:
1) Nassın ma’nâya delâleti zâhirden daha vâzıh ve nettir.
2) Kelâmın sevkinden murâd, nassın ma’nâsıdır. Zâhir ise; tebeì olarak kabûl edilir.
3) Nassın te’vîle olan ihtimâli, zâhirin te’vîle olan ihtimâlinden daha uzaktır.
4) Nass ile zâhir arasında bir teâruz ve tenâkuz görüldüğünde nass tercîh edilir.

Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olan Lafızlardan Üçüncüsü: Müfesser’dir. Müfesser kelimesi; lugatta fesr (keşf) kökünden alınmıştır. Ma’nâsı: Keşfedilen (anlaşılan)dır. İstılâh da ise; hâricî bir emir ve karîne olmaksızın bizzât mufassal bir ma’nâya delâlet eden, herhangi bir te’vîle ihtimâli olmayan  ve nassdan daha vâzıh olan lafza denir. Meselâ:

وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً

“Ey Müslümanlar! Kâfirler birleşerek ve birbirlerine yardım ederek sizinle toplu bir halde savaştıkları gibi; siz de birleşerek ve birbirinize yardım ederek toplu bir halde onlarla savaşınız”   âyetinde olduğu gibi. Zîrâ âyet-i kerîmede geçen الْمُشْرِكينَ kelimesi, bütün müşrikleri içine aldığı halde tahsîse ihtimâli vardır. Ya’nî ba’zı müşriklerin, bu hükümden tahsîs ihtimâli olabilir. Daha sonra zikredilen كَافَّةً kelimesi ile o tahsîs ihtimâli kaldırılmış ve kelimenin kendi umûmî ma’nâsında kullanıldığını vâzıhan bildirdiği için الْمُشْرِكينَ kelimesi müfesser bir lafız olmuştur. Hem meselâ;

وَالَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَاْتُوا بِاَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانينَ جَلْدَةً

“Hür, bâliğ, akıllı, Müslüman ve zinâ etmemiş kadınlara zinâ isnâdında bulunup, sonra bunu isbât için dört şâhid getiremeyenlere seksen değnek vurun.”

Bu âyet-i kerîmede geçen   ثَمَانينَ lafzı muayyen bir sayı olduğundan ziyâde ve noksanlık ihtimâlini kabûl etmediği için müfesser bir lafız kabûl edilir.

Kezâ, Kur’ân’da namaz, zekat, hac gibi mücmel (kapalı) olarak zikredilip Peygamberimizin sünneti ile kat’ì ve net bir tafsîlâtla icmâlliği izâle edilen lafız ve kelimeler de müfesserdir ve bunlar te’vîle kàbil değildir.

Müfesserin Hükmü:
1) Tefsîr edildiği şekilde onunla amel etmek vâcibtir.
2) Nesh olunabilir ahkâmdan ise; Resûl-i Ekrem (asm) zamânında nesh ihtimâli olabilir. Fakat Peygamberimizin vefâtından sonra nesh olmaz.
3) Müfesserin, zâhir ve nassa nisbetle vuzûh-i delâleti daha kuvvetlidir.

Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olan Lafızlardan Dördüncüsü: Muhkem’dir. Lugatta; sağlamlaştırılmış demektir. Şer’ì istılâhda ise; te’vîl ve neshe kàbil olmayıp müfesserin ma’nâya delâletinden daha kuvvetli bir tarzda kendi nefsiyle ma’nâya delâlet eden lafızdır.

Muhkem; ya tabiatıyla tebdîl ve tağyîri kabûl etmez. Ellah’a, âhiret gününe, peygamberlere îmân etmeyi, zulmün harâm, adâletin ise vâcib olduğunu bildiren âyetler gibi.

Veyâ tabiatıyla tebdîl ve tağyîri kabûl ettiği halde; onun nesh ihtimâlini nefyeden hâricî bir karîne ile desteklenmiştir. Meselâ:

وَلاَ اَنْ تَنْكِحُوا اَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِه اَبَدًا اِنَّ ذلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللهِ عَظيمًا

Kendisinden sonra Peygamberin hanımlarını nikâhlamanız ebedî olarak size helâl olmaz. Çünkü bu, Ellah katında büyük bir günâhtır”   âyeti gibi.

Bu âyet-i kerîmede geçen Hazret-i Peygamber (asm)’ın hanımlarıyla evlenmemenin hükmü, tabiatıyla tağyîr ve tebdîli, ya’nî Cenâb-ı Hak tarafından neshi kabûl edebilir. Ancak  اَبَدًا kelimesi ile bu nesh ihtimâli kaldırılmış. Hazret-i Peygamberin hanımlarıyla ebedî olarak evlenmenin harâm oluşu tesbît edilmiştir. Hem meselâ;

الجهاد ماض الى يوم القيامة

“Şer’ì cihâd, kıyâmete kadar devâm edecektir”   hadîs-i şerîfinde cihâd farz olarak devâm edeceği ifâde ediliyor. Bu ifâde, tabiatıyla tağyîr ve tebdîli ya’nî Cenâb-ı Hak tarafından neshi kabûl edebilir. Ancak الى يوم القيامة lafzı ile bu nesh ihtimâli kaldırılmış, kıyâmete kadar cihâdın devâm edeceği tesbît edilmiştir. Muhkemin Hükmü:

1) Kat’ì olarak neye delâlet ediyorsa onunla amel etmek vâcibtir.
2) Başka bir ma’nânın ondan irâde edilme ihtimâli yoktur.
3) Nesh, te’vîl ve ibtâli kabûl etmez.

İKİNCİ KISIM
DELÂLETİ VÂZIH VE BEDÎHÎ OLMAYAN LAFIZLAR

Bir kelime ve bir lafzın delâlet ettiği ve gösterdiği ma’nâ hafî ve gizlidir. Ya’nî o ma’nâ o lafızdan zâhiren anlaşılmıyor. Ancak o ma’nânın o lafızdan anlaşılması için o lafzın dışında hâricî bir emir ve karîne olması lâzımdır. Bunun da mertebeleri vardır. En yükseği müteşâbih, ondan azı mücmel, sonra müşkil, sonra da hafî gelmektedir. Şimdi bunları birer birer îzâh edeceğiz.

Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olmayan Lafızlardan Birincisi: Hafî’dir. Ma’nâya delâleti zâhir olan, bununla berâber ba’zı efrâdının ma’nâya mutâbakatında gizlilik olup teemmüle ihtiyâc duyulan lafızdır. Ya’nî o lafzın o ma’nâya delâleti zâhirdir. Ancak o ma’nânın bütün ferdlere şâmil olup olmadığı husûsunda bir kapalılık vardır. O kapalılığın anlaşılması için düşünmeye ihtiyâc vardır.

Meselâ: Peygamberimiz (sav) buyurmuşlar ki:

لا يرث القاتل “Kàtil (maktûlunden) irs götürmez”

Hadîs-i şerîfte geçen القاتل lafzı, zâhiren hem amden (bilerek), hem de hatâen (bilmeyerek) katli işleyene şâmildir. Bu sözün “Bilerek katli işleyeni” bildirmesi ve ona delâlet etmesi bedîhî ve zâhirîdir. Ammâ “hatâen o işi işleyene” şâmil gelmesinde bir kapalılık vardır. Bu kapalılığa göre fakìhler değişik re’yler beyân etmişlerdir. Ba’zı fakìhlere göre hatâen öldüren de bu hadîsin hükmüne girer. Ba’zı fakìhlere göre ise hatâen adam öldüren bu hadîsin hükmüne dâhil olmaz. (Demek hafîde ictihâd kàbildir.)

Hafînin hükmü: Gizlilik ve kapalılığa sebeb olan nesneye nazar ve teemmül lâzımdır. Bu nazar ve teemmül netîcesinde o nesnenin bütün o efrâda şâmil geldiğine kanâat hâsıl olursa onun hükmüyle amel edilir. Ba’zı efrâda şâmil gelmediğine kanâat getirilirse, ona göre hükmedilir. (Bunu da yapacak müctehidlerdir.)

Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olmayan Lafızlardan İkincisi: Müşkil’dir. Bu, bizzât lafzında bulunan bir sebebten veyâ başka bir nassla karşılaşmasından dolayı ma’nâsı kapalı olan bir ifâdedir.

Hafî ile müşkil arasındaki fark şudur: Hafîdeki kapalılık bizzât lafızdan değil, lafzın tatbîk sahasının şümûlünden gelmektedir. Buna göre hafîden kasdedilen şey, önce bilinmektedir. Müşkil’deki kapalılık ise, nassla¬rın bizzât lafzından doğmaktadır. Bununla ne kasd olunduğu önceden bilinemez; ancak hâricî bir delîl ile anlaşılır.

Müşkil için müşterek (çok anlamlı) kelimeleri misâl olarak verebiliriz. Bu kelimeler, iki üç ma’nâyı ifâde eder. Meselâ; “ayn” kelimesi, görme duyumuz olan “göz” anlamına geldiği gibi, “pınar” anlamına da gelir; “mâhiyyet” ve “câsus” anlamlarında da kullanılır. Bu birbirine zıt ma’nâları bir kullanış¬ta birleştiremeyiz. Ancak ayrı ayrı kullanışlarla bu ma’nâlar kasd olu¬nabilir. “Ayn” sözünün bu ma’nâlardan hangisine delâlet ettiğini, ya cümlenin gelişinden (siyâk’tan) veyâ hâricî bir delîlden anlayabiliriz. Siyâk’a misâl olarak: “Ordunun durumunu anlamak için uyûn’u her tarafa yaydım” cümlesini zikredebiliriz. Buradaki uyûn, câsuslar ma’nâsında kullanılmıştır ve bunu cümlenin gelişi göstermektedir. Yine Kur’ân’daki:

وَلَهُمْ اَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا “Onların  gözleri vardır; fakat onunla görmezler”   âyetinde geçen, اَعْيُنٌ kelimesi de siyâk’tan anlaşıldığına göre duyu  organı olan gözlerdir.

Ba’zan müşterek lafzı anlamak için başvurulan siyâk değil, hâricî bir delîl olabilir. Eğer bu hâricî delîl nass ise, onun anlamı üzerinde pek ihtilâf çıkmaz; nass değilse onun ma’nâsı üzerinde geniş ihtilâflar (ictihâdlar) doğar.

Fakìhlerin, tefsîrinde ihtilâfa düştükleri müşterek lafızlardan biri¬si de şu âyet’tir.

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ ثَلثَةَ قُرُوءٍ “Boşanan kadınlar, kendi kendilerine  üç kurû’ beklerler. “

Bu âyet-i kerîmede geçen قُرُوءٍ kelimesi hem hayz (ay hâli), hem de tuhr (iki ay hâli arasındaki te¬mizlik) ma’nâlarına gelmektedir.  Bu sebeble Hanefîler, bu âyette geçen قُرُوءٍ kelimesini ay hâli (hayz) diye, Şâfiìler de iki ay hâli arasındaki temizlik müddeti diye tefsîr etmişlerdir. (Demek müşkil de ictihâd mahallidir.)

Müşkilin Hükmü: Karîne ve delîlleri araştırıp o müşkilden murâdın ne olduğu anlaşıldıktan sonra onunla amel edilir, yoksa ictihâd edilir.

Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olmayan Lafızlardan Üçüncüsü: Mücmel’dir. Bu, ma’nâsında bir kaç hâl ve hükmü ihtivâ eden, ancak bir müfessir (açıklayıcı) ile anlaşılabilen nass’dır. Pezdevî, “Usûl”ünde mücmeli şöyle tanımlar: “Mücmel, kendisinde ma’nâlar izdihâm eden, ne kastedildiği ibâresinden anlaşılamayacak derecede muğlak olan, tefsîr ve araş¬tırmaya ihtiyâc gösteren şeydir.”

Bu ta’rîften mücmel, müşkil ve hafî arasındaki fark anlaşılmış olu¬yor. Demek ki mücmelin tafsîlâtı kendi lafzından ve mücerret fıkhî ictihâdla anlaşılamaz. Mücmeli anlamak, onun çeşitli şekillerini ve cüz’i mes’elelerini kavramak için bir müfessire (açıklayıcıya) ihtiyâc vardır.
Kur’ân’ın teklîfî hükümlerle ilgili ibârelerinin çoğu mücmeldir. Bunları bize sünnet açıklamıştır. Meselâ; namaz, mücmel olarak emredil¬miş; “Sünnet” onu hem fiilî, hem de kavlî bir şekilde açıklamıştır. Hazret-i Peygamber (sav): “Namazı, ben nasıl kılıyorsam siz de öylece kılın”  bu¬yurmuştur. Hac da böyledir. Peygamber (sav): “Hac ile ilgili ibâdetle¬rinizi benden alınız”   buyurarak onu açıklamıştır. Zekât ve alım-satım da mücmel olarak bildirilmiş, sonra sünnet tarafından tam olarak açıklanmıştır.

Kezâ, suçlarla ilgili bir kısım hükümler de icmâlî bir şekilde zikre¬dilmiştir. Meselâ; Kur’ân, diyet gerektiğini bildirmiş; “Sünnet” de bu¬nun mikdâr ve şekillerini genişçe anlatmıştır. Yine Kur’ân, yaralar için kısâs icab ettiğini haber vermiş; “Sünnet” ise bu yaraların hükümlerini, ne zamân tam kısâs ve ne zamân nâkıs kısâs, ya’nî diyet gerektiğini beyân etmiştir.

Böylece Kur’ân’ın mücmel olan her ifâdesini Sünnet açıklamış ve onun kapalı bir tarafını bırakmamıştır.
Evet, Kur’ân nass’larının tefsîre muhtâc olan kısımları vardır. Bunları Peygamber (sav), âhirete irtihâlinden önce açıklamıştır. Hazret-i Peygam¬ber’in açıklamadığı teklîf bildiren hiç bir Kur’ân nassı yoktur. O, bunları ya fiiliyle veyâ sözüyle açıklamıştır.

Mücmelin Hükmü: Mücmel, Şâri’ tarafından vâfî bir tarzda beyân ve îzâh edilmişse o zamân müfesser hükmüne geçer ki bu durumda onunla amel etmek vâcib olur.

 Delâleti Vâzıh Ve Bedîhî Olmayan Lafızlardan Dördüncüsü: Müteşâbihtir. Müteşâbih: Ma’nâsı kapalı olan anlaşılması için akılca bir yol bulunma¬yan, Kitâb ve Sünnette tefsîrine rastlanılmayan ve ma’nâsı Ellah’a havâle edilen nass’dır. Burada şu iki husûsu beyân etmek gerekir:

1) Kur’ân’da müteşâbih vardır. Çünkü Ellah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَ